Lice’de geçirdiğim çocukluk yıllarımda, yakın Zaza Kürt köylerinde yaşayan akrabalarımızın evimize geliş gidişlerde kendi aralarında konuşurken “uca”,”tiya”, “bêrê” vb. sözcükleri kullandıklarını hatırlıyorum.
Zazaca hakkında bütün bildiğim şey bu birkaç sözcükten ibaretti.
Bundan 7-8 yıl önce Zazaca ile ilgilenmeye karar verdim. Bu amaçla Sayın Roşan Lezgin’in “Ji bo Kurmancan bi awayê muqayeseyî GRAMERA KIRDKÎ (ZAZAKÎ)” eserini aldım. Böylece Zazacayı çalışacak ve az da olsa Kürtçenin bu lehçesini birazcık öğrenecektim.
Ancak çoğu kez olduğu gibi bu kez de evdeki hesap çarşıya uymadı. Dönemin yoğun siyasi ve örgütsel çalışmalardan dolayı Zazacayı öğrenme imkânını bir türlü yaratamadım. Aldığım Zazaca gramer kitabı ise öylece raflarda kaldı.
Bu yılın başlarında bir gün Sevgili Roşan Lezgin bulunduğum Deng Yayınları’nı ziyarete geldi. Gelirken de diğer birkaç kitabının yanında, yıllar önce aldığım ve yukarıda adını andığım GRAMERA KIRDKÎ (ZAZAKÎ) eserini imzalayarak bana hediye etme lütfunda bulundu.
Sayın Lezgin’in kitabına attığı imzanın altındaki tarih 09.04.2021 olarak geçiyor.
Söz konusu tarihin Zazacayı öğrenmemde bir dönem noktası olduğunu söyleyebilirim. Roman kahramanı; “Bir kitap okudum hayatım değişti” demişti. Benimkisi de öyle… Gramera Kirdkî’ye başlamak hayatımda yeni bir pencere açtı.
Artık Zazaca çalışmayı daha fazla erteleyemezdim.
Roşan Lezgin’in söz konusu eseri kendi alanında oldukça kapsayıcı ve açıklayıcı. Kurmanci bilen birisi için Zazacayı öğrenmek bakımından sade ve anlaşılır, bulunmaz bir eser. Adından da anlaşılacağı gibi bu eser Kurmanciyle mukayeseli hazırlanmış bir Zazakî Gramer kitabı.
Zazaki gramerini çalıştıkça her geçen gün Zazaca lehçemizden daha çok zevk aldığımı anladım. Bir kere Kurmanci bilen benim için Zazaca hiç de yabancı sayılmazdı. Kurmanciyle ortak paydalar o kadar çoktu ki… Öte yandan Zazacanın Kurmanciye göre daha derinlikli, renkli ve ahenkli bir yapıya sahip olduğunu fark etmek bu lehçemize olan ilgi ve hayranlığımı daha da artırdı.
Fakat çözülmesi gereken bir sorun vardı. Zazacayı tek başına çalışmak ve kitaptan öğrenmek kolay görünmüyor gibiydi. Kafamda tam da bu soruyu evirip çevirdiğim sırada beklemediğim bir fırsat kapısı aralandı benim için.
Sosyal medyada Sayın Mutlu Can’ın Kürt Dil Bayramı münasebetiyle 15 Mayıs 2021’de internet üzerinden online Zazaca bir kursu başlatacağına ilişkin bir haber gözüme ilişti. Bu, benim gökte arayıp yerde bulduğum bulunmaz bir fırsattı. Bunun için Mutlu Hoca’ya müracaat edip kursa başlamam fazla zaman almadı…
Kursa başlayınca bu işin bir hoca/öğretmen olmadan pek kolay olmayacağını bir kez daha fark etim.
Yaklaşık altı ay süren Zazaca kursunda, Sevgili Mutlu Can haftada 2, bazen de 3 saat boyunca büyük bir azim ve aşkla Zazacayı biz kursiyerlere öğretmeye ve sevdirmeye çalıştı. Mutlu Hoca’nın öğretme tarzının oldukça verimli ve etkili olduğunu burada belirtmek isterim. Sabırla ve ısrarla, sade ve anlaşılır anlatım teknikleri, uyguladığı pratik diyaloglar ve verdiği ev ödevleriyle etkili bir öğretme süreci sergiledi. Yaklaşık altı ay devam eden kurs sürecinde Zacaya olan aşinalığım bir hayli arttı, özellikle da Zazaca metinleri okuma konusunda epeyi yol kat ettim.
Bu süreçteki emeğinden dolayı Sayın Mutlu Can’a müteşekkirim.
Öte yandan tecrübelerimle biliyorum; dil öğrenmek bisiklet pedalı çevirmeye benzer. Düşmemek için pedalı sürekli çevirmek zorundasınız. Bir dili öğrenmek ve geliştirmek için de onunla diyaloğunuzu kesmemeli, her fırsatta onu çalışmaya/kullanmaya devam etmelisiniz.
Bu amaçla sosyal medyada yapılan Zazaaca paylaşımlara artık daha çok dikkat edip okuyorum. Bazen internet ortamında paylaşılan kimi uzun Zazaca metinleri indirip onlar üzerinde çalışıyorum. Örneğin Sayın Roşan Lezgin’in Zazaca yazılmış Halîn adında bir deneme kitabı var. Yazar aynı kitabı Kurmanci olarak da yayınlamış. Ben Zazacamı geliştirmek amacıyla Halîn kitabını okurken diğer elimde de Kurmanci baskısını tutuyor ve anlamadığım Zazaca sözcüklerin anlamlarını Kurmanci baskısından öğrenmeye çalışıyorum. Bu tarz çalışmamın farkına varan çevremdekiler birkaç kez şaşkın bakışlarla ne yaptığımı merak edip olayı anlamaya çalışmışlardır.
Bu arada Mutlu Can Hoca’nın yaklaşık bir yıldır Deng Tv’de 15 günde bir yaptığı Zazaca programları mümkün olduğu kadar izleyip Zazacamı geliştirmeye çalışıyorum.
Bir süre önce Sayın M. Malmîsanij’ın “Kurmancca ile Karşılaştırmalı KIRMANCCA (ZAZACA) DİLBİLGİSİ” aldım ve bu eserden faydalanmaya çalışıyorum. Malmîsanij’ın bu eseri Zazaca dilbilgisi hakkında oldukça derli toplu bir çalışma. Aynı zamanda kendisinin doktora çalışması olan bu eser her iki lehçemizi karşılaştırmalı biçimde incelemek isteyenlere faydalı olacağını belirtmeliyim.
Zazaca öğrenmek heyecanlı bir keşif
Başka bir ifade ile Zazaca artık hayatımın bir parçası, Zazaca kaynaklar masamın baş köşesinde ve her zaman gözümün önünde. Haftada en az birkaç saatimi Zazacayı çalışmaya ve okumaya ayırıyorum.
Belki geç olmuştur, ancak Zazacayı öğrenmeye başlamanın hayatımın en heyecanlı keşiflerinden biri olduğunu söyleyebilirim. Bu dili, güzel Kırmanccamızı öğrenmek ve okumak bana büyük bir keyif veriyor. Ve bir Kürt olarak dilimizin bu denli zengin ve köklü olduğunu görmekten gurur duyuyorum. Kurmancî çok güzel bir dil/lehçe, ama sanki Zazakî daha da güzel, bana şiir gibi geliyor.
En başta Zaza/Kirmanc arkadaşlarımızın Zazacayı, yazı dili olarak öğrenmelerini içtenlikle öneririm. Sadece Zazalar değil tabi, Kurmanc arkadaşlar da Zazacayı öğrenmek ve sahiplenmek için bir an önce harekete geçmelidirler. Özellikle yok oluş tehlikesiyle yüz yüze olan Zazacayı sahiplenmek Zaza-Kurmanc ayırımı yapılmaksızın hepimiz için tarihi bir görevdir. Her kes dili kadar vardır. Biz Kürtler; Kurmanclar ve Zazalar olarak dilimizi öğrenmeyi ulusal varoluş mücadelemizin bir parçası olarak görmeli ve sahiplenmeliyiz.
Bu 6-8 aylık Zazaca çalışmam sürecinde bir şeyi daha fark ettim ki son yıllarda Zazaca alanında çok önemli çalışmalar yapılmış, epeyi bir külliyat oluşturulmuş. Arzulanan seviyeden uzak olsa bile bu alanda yapılan işler çok değerlidir. Üstelik bu alandaki bütün çalışmaların bir avuç insan tarafından yapıldığı unutulmamalı. Emeği geçen herkes büyük bir teşekkürü hak ediyor.
Zazakî ve Kurmanci; bir kökün iki dalı
Zazaca öğrenme hikâyemi ve bundan aldığım keyfi anlatırken, Zazacayı Kürtçeden ayrı bir dil olarak göstermeye yönelik sinsi girişimlere değinmemek olmaz.
Kürtçeye dönük asimilasyon ve yok etme girişimleri yetmiyormuş gibi, Zazacanın Kürtçeden ayrı bir dil olduğunu ileri süren düşmanca kampanaya son yıllarda hız kazanmış durumda. Bunun Kürt diline karşı yürütülen asimilasyon ve inkâr siyasetinin bir parçası olduğuna kuşku yok. Zazacanın Kürtçenin bir lehçesi olduğunu ortaya koyacak o kadar çok somut veri var ki bunun için dil uzmanı olmaya gerek yoktur. Kaldı ki Malmîsanij Hoca’nın yukarıda söz ettiğim çalışması zaten bunun dilbilimsel bir ispatı.
Zazacanın Kürtçenin bir lehçesi olduğuna ilişkin verilerden bazılarını şu şekilde ifade etmek mümkün.
-Her şeyden önce Kırmancca/zazaca ve Kurmancca/kurmancide kullanılan sözcüklerin çoğu ortak ve aynıdır. Elbette her iki lehçede farklı ya da kısmen farklı sözcükler de vardır. Ancak ortak olanlar çoğunluktadır. Örneğin Ehmedê Xasî’nin Zazakî Mevlid’inde geçen sözcüklerin % 75 oranında Kırmancca ve Kurmanca’da ortak olduğu görülmüştür.
-Her iki lehçede bulunan sesler aynıdır.
-Her iki lehçede söz dizimi bakımından cümlelerin yapısı aynıdır.
-Bağlaçlar ve ünlemler iki lehçede ortaktır.
-İsim ve sıfat türetmekte kullanılan önek ve sonekler iki lehçede ortaktır.
-İsim tamlaması kuralları ortaktır.
-Her iki lehçede iki grup şahıs zamiri bulunmaktadır.
-Ergatiflik konusunda Kurmanci ve Zazaki birbirine uymaktadır.
-Her iki lehçede isimler eril ve dişil olarak ayrılmıştır.
Elbette iki lehçe arasındaki benzerlikleri ve ortak paydaları daha da artırmak mümkün.
-Daha da önemlisi Zazaca konuşanların dillerini Kırmancki ve Kırdki (Kürtçe) olarak adlandırmaları. Bu bile tek başına Zacanın Kürtçenin bir parçası olduğunu apaçık ortaya koyuyor.
Bütün bu saldırılara karşı yapılacak şey Zazaca dilimize daha çok sahiplenmek ve öğrenmek.
Ben Zazakî öğreniyorum ve onu çok seviyorum.
Öğrenince sizin de seveceğinize inanıyorum.
Ez Zazakî musena û ci ra zaf hes kena.
Ez bawer kena ke demo ke bimusê şima zî do ci ra hes bikerê.
